Określenie „wódki gatunkowe” jest niezwykle pojemne. Obejmuje mnóstwo mocnych napojów alkoholowych o różnych smakach i na różne okazje. Wódki gatunkowe produkuje się ze spirytusu pochodzącego z przefermentowanych owoców i zbóż, który następnie poddaje się rektyfikacji (ciągłej destylacji) lub leżakowaniu. Następnie dodaje się do niego różnego rodzaju składniki: cukier i świeże lub suszone owoce, przyprawy, używki (kawa, czekolada), środki smakowe i zapachowe, barwniki organiczne. Wódki gatunkowe odznaczają się bardziej złożonym składem chemicznym niż wódki czyste, mają inne właściwości smakowe, a stężenie w nich alkoholu może wynosić od 25 do nawet 75%.

Na kilka sposobów. Alkohole należące do wódek gatunkowych można klasyfikować na kilka sposobów. Generalnie dzielimy je ze względu na rodzaj spirytusu użytego do ich produkcji na: wódki gatunkowe zwykłe i wódki gatunkowe naturalne.
Wódki gatunkowe zwykłe produkowane są ze spirytusu rektyfikowanego i wody z dodatkiem spirytusów surowych, nalewów (maceratów) na zioła, korzenie, owoce oraz substancji smakowo-zapachowych. Wśród znanych wódek tego rodzaju są m.in. Żubrówka, Wiśniówka, Goldwasser, Przepalanka, Absynt.
Wódki gatunkowe naturalne produkuje się z surowych spirytusów i destylatów winnych: zbożowych lub owocowych, uszlachetnionych leżakowaniem. Wśród najbardziej znanych wódek tego typu należy wymienić winiak, whisky, śliwowicę, brandy, calvados, tequilę, rum, rakiję, starkę.
Poza tym, w zależności od zawartości ekstraktu (głównie cukru), wódki gatunkowe zwykłe można podzielić na: gorzkie (inaczej: wytrawne, bitters), zawierające do 5% ekstraktu, półsłodkie, zawierające 5-22% ekstraktu, słodkie, zawierające 22-32% ekstraktu, likiery i kremy, zawierające zależnie od rodzaju, 32% ekstraktu lub powyżej 40%.
Bitters są to wódki gorzkie (inaczej wytrawne), w których skład wchodzą nalewy na gorzkich i aromatycznych surowcach roślinnych, niekiedy z niewielkim dodatkiem cukru. Wódki gorzkie stosowane są w małych ilościach do aromatyzowania koktajli oraz jako zaprawa do wódek czystych. Są też podawane jako aperitify z wodą i lodem. Do najbardziej znanych wyrobów należą: Amer Picon, Dubonnet, Angostura Bitters, Campari, Orange Bitters. W Polsce też są produkowane alkohole tego rodzaju. Najpopularniejsza jest Żołądkowa Gorzka.
Do wódek gatunkowych półsłodkich zaliczamy m.in. Jagodową Półsłodką, Pomarańczówkę, Poznańską Gorzką, Sobieski Sweet Bitter. Wódki gatunkowe słodkie, to np.: Śliwówka, Wiśniówka, Słodka Porterówka, Ratafia, Wiśniak na rumie.
Niedawno na rynku wódek gatunkowych pojawił się zupełnie nowy produkt – Wódka Imbirowa Indyjska. Jest to łagodna w smaku aromatyzowana wódka smakowa na bazie maceratu z korzenia imbiru, który w medycynie indyjskiej uznawany jest za afrodyzjak.

Odrobina historii. Niektóre z receptur wódek gatunkowych pochodzą jeszcze ze średniowiecza. Ich autorami byli ówcześni alchemicy, którzy poprzez dodawanie do alkoholu różnego rodzaju korzeni, przypraw, tudzież jeszcze bardziej dziwacznych środków, chcieli uzyskać leki i eliksiry. W ten sposób wymyślono np. rosolisy i tzw. bitters (gorzkie wódki ziołowe).
W 1800 r. brytyjski fizyk Edward Adams wynalazł proces redestylacji, czyli ulepszonej destylacji. Dzięki jego pomysłowi udało się w znacznym stopniu oczyścić alkohol z olejów fuzlowych. Później proces destylacji jeszcze bardziej ulepszono, wprowadzając tzw. rektyfikację. W ten sposób uzyskano spirytus rektyfikowany o jeszcze wyższej mocy i prawie idealnie oczyszczony z wszelkich ubocznych produktów fermentacji. Wódka była już więc pozbawiona niechcianych dodatków i można było ją spożywać w czystej postaci. Jednak moda na alkohole zaprawiane różnego rodzaju wyciągami została. Wielu producentów, chcąc uzyskać nowe smaki i aromaty, prześcigało się w eksperymentowaniu, aby jeszcze bardziej zróżnicować mocne alkohole. W ten sposób przyciągano nowych klientów, a każdy mógł znaleźć coś dla siebie.

Polska specjalność. Zdaniem Patryka Le Nart, właściciela Międzynarodowej Szkoły Barmanów i Sommelierów w Warszawie, wódki gatunkowe mają w Polsce bogatą historię i były niegdyś bardzo popularne. Dziś jednak sytuacja nie wygląda już tak dobrze.
– Wystarczy zwrócić uwagę na okres dwudziestolecia międzywojennego, aby przekonać się, że ten typ alkoholu nieodłącznie związany jest z polskim stołem – uważa Patryk Le Nart. – Wówczas polskie wódki gatunkowe były znane i wysoko cenione na rynkach zagranicznych. Czystą wódkę pito do śledzia, gatunkową zaś do innych potraw, tak jak obecnie pije się wino. Mimo iż wódki gatunkowe stworzone były do delektowania się ich smakiem w czystej postaci, to na pewno są dobrym materiałem na koktajle mieszane. Wystarczy spojrzeć na połączenie żubrówki i soku jabłkowego.
Obecnie wachlarz wódek gatunkowych dostępnych na półkach polskich sklepów zmniejsza się z roku na rok. Wśród najlepiej sprzedających się trunków tego rodzaju są Żołądkowa Gorzka i Żubrówka. Jednak już tak znane niegdyś produkty jak Krupnik, Wiśniówka, Orzechówka czy Jarzębiak mają mniej zwolenników, a ich producenci muszą walczyć o klientów. Niestety, jeśli właścicielem takiej marki jest duży międzynarodowy koncern, woli on promować wódki czyste, wódki gatunkowe są traktowane jako produkt drugiej kategorii.

Dariusz Zalewski